हिंदूं समाजाच्या भाव जागरणाचा स्पृहणीय प्रयत्न

       अंधारलेल्या आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर दिवे उजळले. जवळपास हजार डोळे समोर खिळले आणि सुस्वरात आरती सुरू झाली.

 नमोस्तुते जय देवी सुर सरिते गोदावरी माता |

कैसै हो वर्णित शब्दों मे तव गाथा ||

 ( छायाचित्र कु. सिद्धांत उपासे )

         मानवी जीवनाचा प्रवाह हजारो शतक वर्षांपासून या भारत भूमीमध्ये अखंडित वाहत आलेला आहे. या भारतभूमीविषयी ज्यांची भक्ती आहे असा हिंदू समाज आपल्या परंपरेचे पालन आजदेखील करत आलेला आहे. माणसाच्या आयुष्यामध्ये नेहमी बुद्धी आणि भावना यांचा प्रभाव दिसतो. बऱ्याच वेळा असे दिसते की या दोघींपैकी कोण वरचढ ठरणार त्यावर निर्णय होतो. साधारणपणे उचंबळून आलेल्या भावना माणसाला विलक्षण गोष्टी करायला भाग पाडतात. अनेक वेळा अशा गोष्टी माणसाचे आयुष्य वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवतात. त्यामुळे या भावनांची जोपासना करणे, त्यांचे जागरण करणे आणि त्यांना योग्य दिशेने प्रवाहित करणे हे अतिशय महत्त्वाचे आहे. हिंदू संस्कृती हजारो वर्षांची असल्याने अनेक प्रथा परंपरा काळाच्या ओघात उदयाला आल्या. त्यापैकी काही स्थिर झाल्या तर काही काळाच्या प्रवाहात नाहीशादेखील झाल्या. अशा पार्श्वभूमीवर भाव जागरणासाठी नवनवीन उपक्रमांची आवश्यकता असते. अशाचपैकी एक उपक्रम म्हणजे रामतीर्थ गोदावरी सेवा समिती नाशिक यांच्यावतीने रामकुंडावर दररोज सायंकाळी सात वाजता होणारी गोदावरी नदीची आरती.नुकताच या आरतीच्या सोहळ्यात सहभागी होण्याचा योग आला. या आरतीचे शब्द लिहिले आहेत मित्रवर्य श्री महेंद्र वाघ याने तर त्याला संगीतबद्ध केले आहे श्री. जीवन धर्माधिकारी यांनी.

     या सोहळ्यात सहभागी होताना मनात वेगवेगळे विचार दाटून आले. दररोज नियमितपणाने ही आरती होते. वादळ वारा, पाऊस यामुळे त्यात खंड पडत नाही. त्यामुळे ही अखंड सुरू असलेली एक साधना आहे. उपासना आहे. दुसरा भाग यामध्ये आयोजक म्हणून सहभागी होणाऱ्या युवा वर्गाचे प्रमाण लक्षणीय आहे. या युवा वर्गाचे वेगवेगळे गट आहेत. त्यांनी आपापले दिवस ठरवून प्रत्येक दिवशी या उपासनेत सेवा म्हणून सहभागी होण्यासाठी वेळ राखून ठेवला आहे. त्यांच्या क्रमाप्रमाणे ते यामध्ये सहभागी होत असतात. युवा वर्गात मुलींचे प्रमाण देखील लक्षणीय आहे. ज्या दिवशी आम्ही आरतीत सहभागी झालो त्यादिवशी आरतीसाठीची दीपमाळ हातात धरणाऱ्या तीन मुली होत्या. तर दोन मुले होती. अर्थातच त्यांना मदत करणाऱ्या गटामध्ये अनेक मुले मुलीदेखील होती. भारतीय पारंपरिक  वेशात ही मुले मुली यात सहभागी झाली होती. त्यांचे नयना रम्यपोशाख मनावरती ठसले. आरतीचे विधी सुरू होण्याच्या आधी हिंदी भाषेतून आरतीचा भावार्थ सांगितला जातो. हिंदी भाषेतून सांगितल्यामुळे बहुतेक भारतीयांना त्याचा अर्थ कळण्यास मदत होत होते हे लक्षात येते. नंतर त्या दिवशीचे यजमान म्हणून जी निश्चित झाली आहेत अशी कुटुंबे पुढे येऊन त्यांच्या हस्ते मंत्रोच्चारासहित विधिवत पूजा केली जाते. शेवटी संकल्प म्हणून केवळ वैयक्तिक नाही तर संपूर्ण हिंदू समाजाच्या प्रगतीसाठी प्रार्थना केली. जाते संकल्प म्हणत असताना कोट्यावधी हिंदूंच्या श्रद्धास्थानांवर जिथे अद्यापि पुन्हा मंदिर होऊ शकले नाही अशा वाराणसीचा आणि मथुरेचा विशेष उल्लेख केला जातो. त्याद्वारे या संकल्पचे उच्चारण केले जाते.

     हिंदी भाषेत रचलेल्या आरतीमध्ये गोदावरी नदीचे अवतरण कसे झाले, श्रीराम प्रभूंची पाऊले याठिकाणी कशी उमटली, या नदीच्या तीरावर संत एकनाथ स्वातंत्र्यवीर सावरकर अशा अनेक महापुरुषांनी आपले जीवन कसे व्यतीत केले याचे सुबोध वर्णन प्रवाही शब्दांमध्ये केले आहे. हे शब्द प्राचीन परंपरेची जाणीव करून देतात इतिहासाची आठवण जागवतात आणि भविष्यासाठी प्रेरित करतात. साधारणपणे सामूहिक आरती मध्ये घेता सूरताल सांभाळला जातोच असे नाही त्यामुळे ध्वनिक्षेपक यंत्रणेच्या माध्यमातून ही आरती ऐकवली जाते. उपस्थित भाविक यामध्ये सहज ताल धरतात. दिव्यांच्या उजळलेल्या ज्योती, प्रवाही शब्द, मनाला भिडणारे सूर, सर्वांची निर्माण होणारी एकत्रित रंगसंगती हे सर्व मनावरती खोल परिणाम करून जाते आणि सात्विक भावांचे जागरण सहजपणे होते. ज्यामुळे हा उपक्रम निश्चितच स्पृहणीय आहे. 

       ज्यांनी वाराणसी मध्ये गंगा आरतीचा अनुभव येथे येण्यापूर्वी घेतला असेल त्यांना कदाचित हा अनुभव तेवढा प्रभावी वाटणार नाही परंतु नदीची आरती प्रथमच बघणाऱ्या व्यक्तीवर मात्र याचा अतिशय चांगला परिणाम होतो खटकणारी अजून एक बाब म्हणजे रामकुंडावरच थोड्या अंतरावर अजून एक आरती होते त्या देखील आरतीचा आवाज येतो आणि हे प्रकारच्या माध्यमातून सहभागी लोकांच्या कानावर पडतो यामुळे थोडा रसभंग होतो एकाच ठिकाणी जवळजवळ होणाऱ्या दोन आरत्या हे हिंदू समाजाच्या विविधतेचे प्रगटीकरण आहे की वैयक्तिक संबंधांचे फलित आहे हा ज्याचा त्याने ठरवायचा मुद्दा आहे.

 नदीविषयीची भक्ती भावना हिंदू समाजाच्या मनात हजारो वर्षांपासून आहे. काकासाहेब कालेलकर यांनी नद्यांना लोकमाता असे म्हटले आहे. परंतु बहुतेक सर्व नद्यांची आजची अवस्था अतिशय बिकट आहे. या आरतीसारख्या उपक्रमातून आपल्या लोकमातांची आपण डोळसपणे काळजी घ्यावी, समाजातील जलसाक्षरता वाढावी ही इच्छा मनात सहज उमटून गेली.

सुधीर गाडे पुणे 

 

(लेख आवडला तर कृपया पुढे पाठवा. त्यासाठी वेगळ्या परवानगीची आवश्यकता नाही.)